Ludzka inteligencja różni się od AI

Ks. Józef Kloch

Najnowszy watykański dokument na temat AI wyraźnie podkreśla różnice pomiędzy sztuczną a ludzką inteligencją. Zwraca też uwagę na sukcesy uczonych w programowaniu maszyn tak, by naśladowały myślenie człowieka oraz na znaczenie etyki w tworzeniu i wykorzystywaniu narzędzi AI.

Antiqua et nova to jedno z nielicznych opracowań poświęcające tak wiele miejsca różnicom w działaniu ludzkiego rozumu oraz AI. Dokument Dykasterii Nauki Wiary oraz Kultury i Edukacji liczy 44 strony. Odwołuje się głównie do teologii i filozofii, ale nie pomija również nauk przyrodniczych. W opracowaniu jest aż 215 przypisów – od starożytnego filozofa Arystotelesa, poprzez świętego filozofa Tomasza z Akwinu, do Papieża Franciszka włącznie.

Watykańska analiza zwracając uwagę na brak jednakowości między AI a ludzką inteligencją, podkreśla antropomorfizację języka. Autorzy dokumentu zaznaczają, że słowa „opisujące wyniki lub procesy sztucznej inteligencji są używane w przenośni, by wyjaśnić działanie AI”. To ważna uwaga. Często mówi się np. „chat mi odpowiedział” albo „aplikacja przetłumaczyła tekst”, ale czasowniki te są w tym wypadku antropomorfizmami przypisującymi przedmiotom ludzkie cechy. Słów opisujących czynności człowieka używa się tu do deskrypcji działania maszyn, bo trudno inaczej to wyrazić. W takich razach zwykle zapomina się, że narzędzia AI jedynie przetwarzają dane w oparciu o odpowiednie oprogramowanie. Co więcej – współczesnemu człowiekowi najczęściej też brakuje wiedzy, że zarówno dane, jak i programy na najniższym, maszynowym poziomie są wyrażane w systemie binarnym, a działanie sztucznej inteligencji to jedynie przeliczanie, operacje na zerach i jedynkach. Brzmi to zaskakująco, ale tak właśnie jest. Warto w tym miejscu dodać, że narzędzia AI, np. chatboty, jak ChatGPT czy polski Bielik, budują zdania, nie rozumiejąc ich znaczenia. Generatywna AI „daje odpowiedzi”, zaczynając schematycznie od słów użytych w prompcie. Kolejne wyrazy dobiera do zdania z olbrzymich baz danych, obliczając prawdopodobieństwo wystąpienia danego słowa.

Na tle owych danych i oprogramowania przybierających postać zer i jedynek oraz antropomorfizacji języka podkreślanej przez Antiqua et nova lepiej odznacza się wyjątkowość inteligencji człowieka. Tylko ludzie, stworzeni na podobieństwo Boga, świadomie myślą, mówią, piszą, słuchają muzyki, mają uczucia, tworzą idee, malują obrazy, rozumieją znaczenie wyrazów i zdań oraz tworzą nowe wyrażenia.

Dyskusja nad AI i ludzką inteligencją jest ciągiem dalszym sporu zapoczątkowanego w połowie XX wieku słynnym pytaniem Alana Turinga: „Czy maszyny mogą myśleć?”. Brytyjski matematyk odpowiedział na nie pozytywnie, w duchu panującego jeszcze wówczas mechanicyzmu. Niedługo potem na różnice między ludzkim myśleniem a pracą komputerów zaczęli zwracać uwagę filozofowie. Hubert Dreyfus wyróżnił pola, w których „myślące maszyny” są bezradne – m.in. w zakresie tworzenia pojęć abstrakcyjnych. John Searle wykazywał brak samoświadomości i intencjonalności w komputerach. Analizy natury ludzkiego myślenia na podstawie badań fizyczno-biologicznych przywiodły natomiast Rogera Penrose’a do wniosku, że działanie umysłu jest niezwykle skomplikowane i by je wyjaśnić, konieczne jest poznanie jeszcze głębszych praw niż kwantowe. Noblista zaznacza przy tym, że być może nigdy nie uda się odkryć, jak rodzi się np. samoświadomość.

Akcentowanie różnicy między sztuczną a ludzką inteligencją nie oznacza wcale niedocenienia przez Stolicę Apostolską badań nad AI. Od 2020 roku wielokrotnie Papież Franciszek i dykasterie watykańskie poruszały tematy związane z AI. Kontekstem były sukcesy dotyczące m.in. rozbudowanych modeli językowych (LLM), przetwarzania języka naturalnego (NLP), chatbotów, a zwłaszcza fundamentalne odkrycia i wynalazki dokonane przez noblistów z 2024 roku, Johna J. Hopfielda i Geoffrey’a E. Hintona, które umożliwiły uczenie maszynowe z wykorzystaniem sztucznych sieci neuronowych.

Antiqua et nova jest bardzo interesującym dokumentem pokazującym, że wspólnota Kościoła ma niemało do powiedzenia w sprawie AI. Podkreśla zastosowania służące dobru i przestrzega przed niebezpiecznymi wdrożeniami. Osobną rolę Stolica Apostolska odgrywa w określaniu etyki w badaniach nad AI. Ich istota została określona w 6 zasadach sformułowanych w innym watykańskim dokumencie The Rome Call for AI Ethics w 2020 roku.

Ks. Józef Kloch jest profesorem Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. 30 lat temu obronił rozprawę doktorską na temat AI. W Polskiej Akademii Nauk kieruje sekcją „Kościół wobec sztucznej inteligencji” w Komitecie
Nauk Teologicznych.